Czym jest, jak powstaje i co powoduje botulizm?

Czym jest, jak powstaje i co powoduje botulizm?
Neurotoxin of type A of bacterium Clostridium botulinum which causes food intoxication botulism, molecular model. 3D illustration

Botulizm, określany jako zatrucie jadem kiełbasianym, to ogół toksycznych objawów spowodowanych działaniem substancji chemicznej wytwarzanej przez beztlenową bakterię Clostridium botulinumzaliczaną do grupy Gram-dodatnich. Bakteria ta występuje dosyć powszechnie w glebie w postaci zarodnikowej. Jad kiełbasiany to jedna z najsilniejszych znanych trucizn bakteryjnych działających szkodliwie na układ nerwowy poprzez blokowanie przewodnictwa w synapsie nerwowo-mięśniowej.

Po raz pierwszy w literaturze medycznej opisał to zatrucie w 1817r niemiecki lekarz Justinus Kerner. Przeanalizował on przypadek, jaki wydarzył się w 1793 roku w miejscowości Bad Wildbad, kiedy to po spożyciu wędzonej kiełbasy zachorowało 13 osób, a 6 z nich zmarło. Powiązał on to zdarzenie z jadem pojawiającym się w nieświeżych wędlinach. Inny niemiecki  lekarz, H. Muller w 1869 roku opisał kilka epidemii takich zatruć, które zdarzyły się w I połowie XIX wieku. Jako pierwszy wprowadził on nazwę botulizm na określenie jednostki zoologicznej. Bakterie będące przyczyną tego zatrucia, Clostridium botulinum, dawniej Bacillus botulinum, odkrył i nazwał w 1897 roku belgijski bakteriolog  Emile Pierre van Ermenghen.

BAKTERIE WYWOŁUJĄCE BOTULIZM

Bakterie Clostridium botulinumzwane laseczką jadu kiełbasianego, są Gram-dodatnimi laseczkami, o wymiarach 0,5- 2 x 1,6-2 µm, należą do rodziny Clostridiaceae, klasy Clostridia. Komórki tych bakterii mają walcowaty kształt, są ułożone pojedynczo, parami bądź w krótkich łańcuszkach. Bakterie wykazują zdolność ruchu, a w niekorzystnych warunkach wytwarzają przetrwalniki charakteryzujące się wysoką ciepłoodpornością. Są ścisłymi beztlenowcami rosnącymi w temperaturze 10-48°C, przy pH 4,5-8. Laseczki Clostridium botulinum nie wytwarzają enzymów: katalazy i oksydazy cytochromowej, natomiast fermentują glukozę, maltozę i glicerol, a także wytwarzają siarkowodór.

Laseczki Clostridium botulinum są szeroko rozpowszechnione w środowisku naturalnym, występują w glebie, osadach dennych i wodach oraz w przewodach pokarmowych zwierząt, skąd w formie wegetatywnej lub przetrwalnikowej mogą przeniknąć do produktów spożywczych.

Najczęściej zanieczyszczone tymi bakteriami są produkty takie jak:

  • konserwy warzywne jak groch, szpinak i szparagi,
  • konserwy mięsne,
  • wędzone i peklowane mięso,
  • wędzone kiełbasy,
  • surowe mięso,
  • wędzone ryby.

Wytworzeniu toksyny botulinowej w produktach żywnościowych towarzyszy charakterystyczny zapach zjełczałego tłuszczu i wydzielenie dużych ilości gazu, a w przypadku konserw i potraw konserwowanych w puszkach potraw pojawia się charakterystyczne wybrzuszenie zwane bombażem.

W jaki sposób dochodzi do botulizmu?

Do zatrucia jadem kiełbasianym dochodzi głównie drogą pokarmową po spożyciu pokarmów zawierających toksynę. W wyjątkowych przypadkach zatrucie występuje też w przebiegu zakażenia bakteryjnego rany, jest to tzw. botulizm przyranny. Najczęściej źródłem zatrucia są konserwy mięsne, ale dotyczy to w niewielkim stopniu również konserw jarzynowych i rybnych. Często są nim także przetwory wytwarzane w warunkach domowych lub przeterminowana, czy też niewłaściwie przechowywana żywność zakupiona w sklepie. Jeśli wieczko jest wybrzuszone, a konserwa w czasie otwierania wydaje charakterystyczny “syk”, to zawartość puszki na pewno nie nadaje się do spożycia. Spożycie występującej naturalnie np. w miodzie bakterii Clostridium botulinum może w bardzo rzadkich przypadkach spowodować u niemowląt poniżej pierwszego roku życia ciężką chorobę zwaną  botulizmem dziecięcym, dlatego nie należy podawać miodu dzieciom poniżej 12-go miesiąca życia. W tym przypadku choroba rozwija się nie na skutek działania toksyny botulinowej, ale z powodu namnażania się bakterii w organizmie.

Ze względu na różnice antygenowe, wyodrębniono osiem serotypów toksyny botulinowej: A, B, C1, C2, D, E, F i G, spośród których bakterie Clostridium botulinum wytwarzają toksyny serotypu A, B, C i D. Dotychczas u ludzi stwierdzono zatrucia toksynami typu A, B, E, rzadziej F i G, z kolei dla zwierząt toksyczne są typy C i D. Typy A i B są obecne w glebie i nawozach pochodzenia zwierzęcego, dlatego też bardzo często stwierdza się ich obecność w puszkach produktów spożywczych pochodzenia roślinnego, takich jak pomidory, szpinak, czy fasola. W ostatnich latach wykazano, iż toksyna botulinowa może być również wytwarzana przez niektóre szczepy Clostridium baratii i  Clostridium butyricum.

Obecnie wymienia się 6 postaci botulizmu:

  • botulizm pochodzenia pokarmowego,
  • botulizm przyranny,
  • botulizm dziecięcy,
  • botulizm pochodzenia jelitowego dorosłych,
  • botulizm inhalacyjny,
  • botulizm jatrogenny.

Chociaż botulizm jest chorobą niezwykle rzadką, warto znać jego objawy i sposoby zapobiegania zatruciu. W niektórych przypadkach może ono nieść ze sobą poważne konsekwencje. Leczenie zatrucia jadem kiełbasianym opiera się na odpowiednio wczesnej eliminacji Clostridium botulinum z organizmu i podawaniu surowicy przeciwbotulinowej.