Choroby genetyczne i nowotworowe

Choroby genetyczne stanowią grupę chorób, za które odpowiedzialna jest mutacja jednego lub kilku genów. Mutacje te wywierają znaczny wpływ na prawidłową budowę oraz czynności samego organizmu. Przyjmuje się, że choroby genetyczne stanowią rzadkość, jednak, jak pokazują badania, na świecie obciążonych nimi są miliony ludzi. W samej Polsce dotyczą one od 1,3 do 2,6 mln osób, w Europie natomiast dotyczy to już około 30 mln przypadków.

Choroby genetyczne dzielone są według rodzaju mutacji, do których doszło, a więc:

• choroby genetycznie niedziedziczne – powstają wskutek mutacji DNA, która ogranicza się jedynie do komórek somatycznych,
• choroby genetycznie dziedziczne – powstają na skutek mutacji, które istnieją we wszystkich komórkach ciała, a przede wszystkim w komórkach linii płciowych (są one odpowiedzialne za produkcję plemników i komórek jajowych).

Dalszy podział chorób genetycznych wiąże się ze zmianami w samym materiale genetycznym, z których wynikają:

• choroby wywołane przez aberracje chromosomowe;
• choroby wywołane przez punktowe mutacje, inaczej jednogenowe.

Z uwagi na złożoność samych chorób genetycznych oraz wywołujących ich mutacji, liczne są pytanie dotyczące tego, jakie są ich przyczyny. Jak można je leczyć? Jaki jest przebieg dziedziczenia chorób genetycznych?

Procedury przy diagnozowaniu choroby genetycznej – jakie badania są wykonywane?

Jeśli lekarz zaobserwuje objawy charakterystyczne dla choroby genetycznej, kieruje pacjenta do poradni genetycznej, która następnie planuje odpowiednią diagnostykę. Wśród wykonywanych badań należy wymienić badania fenotypowe, cytogenetyczne oraz molekularne.

Należy mieć świadomość, że laboratoryjna diagnostyka genetyczna pozostaje ciągle mało dostępna, szczególnie w stosunku do wielu innych badań, które się wykonuje. Skierowanie na testy wydać mogą różni specjaliści, zależnie od konkretnych objawów – na przykład przy zakrzepicy i szukaniu mutacji odpowiedzialnej za nią, na badania kieruje specjalista angiolog, natomiast w przypadku niepłodności i badań cytogenetycznych, lekarzem kierującym jest ginekolog.

Warto zaznaczyć, że w Polsce wykonuje się badania w kierunku dwóch najczęstszych chorób genetycznych u wszystkich noworodków – są to badania przesiewowe.

Aberracje chromosomowe przy chorobach genetycznych

Jeśli chodzi o przypadki aberracji chromosomowych, do najczęstszych należą trisomie. Polegają one na występowaniu w komórce nie dwóch, lecz trzech chromosomów homologicznych. Podejrzewa się, że ich przyczyną może być niewłaściwy podział chromosomów w czasie podziału mejotycznego, gdy dochodzi do dojrzewania komórek jajowych oraz plemników. Drugą prawdopodobną przyczyną może być nieprawidłowa segregacja chromosomów w trakcie mitozy w komórkach zarodka, ale równie prawdopodobny może okazać się wpływ promieniowania jonizującego. Wśród chorób, wywoływanych przez aberrację chromosomową należy wymienić zespół Downa, zespół Pataua oraz zespół Edwardsa.

Zaburzenia liczby chromosomów płci w chorobach genetycznych

Częstość tego typu zaburzeń wynosi około 1 kobiety na 1000 i 1 mężczyzny na 1000. Jeśli chodzi o zaburzenia w liczbie chromosomów należy wyróżnić:

• posiadanie dodatkowego chromosomu X — dotyka zarówno kobiet, jak i mężczyzn;
• posiadanie dodatkowego chromosomu Y — występuje jedynie u mężczyzn.

W przypadku trisomii chromosomu X u kobiet (a więc pojawienia się dodatkowego chromosomu X), może dojść do problemów z płodnością. Jeśli dojdzie do trisomii chromosomu Y u mężczyzn, chorzy charakteryzują się przeważnie wyższym wzrostem oraz zaburzeniami zachowania, w tym nadpobudliwością. Przy zaburzeniu liczby chromosomów płci najczęstszymi zespołami są zespół Turnera oraz zespół Klinefeltera.

Zmiany w strukturze chromosomów przy chorobach genetycznych

W grupie chorób związanych ze zmianami struktury chromosomów należy wymienić:

• delecję,
• duplikację,
• mikrodelecję,
• mikroduplikację.

Delecje polegają na ubytku fragmentu chromosomu i stanowią przyczynę wielu chorób, wśród których należy wymienić zespół kociego krzyku, zespół Wolfa-Hirschhorna, zespół Angelmana, zespół Pradera-Williego i zespół Di George’a.

Mutacje pojedynczego genu

Wśród tego rodzaju mutacji można wymienić m.in.:

• tranzycie,
• transwersję,
• delecje pojedynczego lub kilku nukleotydów w DNA albo RNA.

Mutacje pojedynczego genu odpowiedzialne są za takie choroby, jak mukowiscydoza, hemofilia, dystrofia mięśniowa Duchenne’a, anemia sierpowata, zespół Retta i alkaptonuria.

Mutacje dynamiczne

Mutacje dynamiczne przy chorobach genetycznych polegają na ekspansji (inaczej powieleniu) fragmentu genu, który zazwyczaj ma długość od 3 do 4 nukleotydów. Wśród najczęściej występujących chorób genetycznych, które wywoływane są przez takie mutacje, jest zespół łamliwego chromosomu X, który objawia się intelektualną niepełnosprawnością z cechami autystycznymi.

Rzadkie choroby genetyczne – czy naprawdę występują w niewielu przypadkach?

Wśród rzadkich chorób genetycznych wymienia się zazwyczaj aspartyloglikozaminurię, ceroidolipofuscynozę, leukodystrofie metachromatycznę, mukowiscydozę, hemofilię i nowotwory dziecięce.

Jak pokazują badania, choroby te nie są niestety tak rzadkie, jak mogłoby się wydawać. Udało się ustalić, że:

• istnieje ponad 6 tysięcy rodzajów chorób rzadkich;
• nawet co 4. dziecko rodzi się z rzadką chorobą;
• aż 75% chorób rzadkich dotyczy dzieci;
• szacuje się, że na świecie żyje ponad 350 milionów ludzi cierpiących na choroby genetyczne — naukowcy twierdzą, że jeśli zebrać wszystkich z nich, to kraj, w którym by zamieszkali byłby trzeci co do wielkości na świecie;
• w samej Europie może żyć nawet 30 milionów osób chorych na rzadkie choroby;
• na 95% rzadkich chorób brak jest skutecznej terapii.

Choroby nowotworowe

®ptnphotof/Fotolia

Nowotwory stanowią grupę chorób, przy których dochodzi do niekontrolowanego podziału komórek organizmu. Nowo powstałe komórki nowotworowe nie różnicują się w typowe komórki i tkanki. Organizm traci kontrolę nad podziałem tkanek, a związane jest to z mutacjami genów kodujących białka uczestniczące w cyklu komórkowym – protoonkogenów i antyonkogenów.

W wyniku owej mutacji komórki niewłaściwie lub wcale nie reagują na sygnały wysyłane przez organizm. Nowotwory złośliwie powstają na drodze kilku mutacji, dlatego też okres rozwoju choroby jest bezobjawowy. Należy pamiętać, że u osób, u których zaobserwowano rodzinną skłonność do nowotworów, część wspominanych mutacji jest dziedziczna.

Jeśli chodzi o gałęzie medycyny, które zajmują się rozpoznawaniem oraz leczeniem chorób nowotworowych, należy wymienić onkologię, chirurgię onkologiczną, patomorfologię, a zwłaszcza histopatologię oraz cytopatologię.

Statystyki oraz epidemiologia nowotworów

Warto pamiętać, że nowotwory złośliwe występują w każdej populacji i cechują się dość znaczną śmiertelnością — w przypadku krajów rozwiniętych stanowią drugą najczęstszą przyczynę zgonów (pierwszą są choroby sercowo-naczyniowe). Zaobserwowano, że w ciągu ostatnich lat zachorowalność i umieralność spowodowana przez złośliwe choroby nowotworowe rosła (dotyczy to szczególnie osób w średnim wieku). Jak pokazują badania, stopniowo udaje się zahamować tą tendencję. Za taki stan rzeczy obwinia się wystawienie na kancerogeny, które do dziś nie są w pełni rozpoznane oraz zmiany w strukturach demograficznych społeczeństw.

Poniżej przedstawiono kilka najważniejszych informacji dotyczących epidemiologii oraz statystyk według poszczególnych grup wiekowych:

• Dzieci — około 7-8% zgonów ma przyczynę w chorobach nowotworowych. Jak pokazują badania, umieralność z przyczyny nowotworu u dzieci spada, chociaż sam wskaźnik zachorowań się utrzymuje. W Polsce odnotowano, że najczęściej występującymi nowotworami dziecięcymi są białaczka oraz nowotwory mózgu.
• Młodzi dorośli (20-44 lata) – nowotwory częściej dotykają kobiet, niż mężczyzn. U kobiet najczęściej występują nowotwory piersi, szyjki macicy oraz jajnika, natomiast u mężczyzn nowotwór jądra, jelita oraz płuc.
• Osoby w wieku 45-61 lat — nowotwory już od ponad trzech dekad stanowią drugą najczęstszą przyczynę zgonów. Kobiety najczęściej chorują na nowotwory piersi, jelita grubego oraz płuca. Mężczyźni cierpią zazwyczaj na nowotwory płuca, jelita grubego i prostaty.
• Osoby powyżej 65. roku życia — w tej grupie wiekowej odnotowuje się stały wzrost zachorowalności oraz liczby zgonów w wyniku raka złośliwego. U kobiet dominują nowotwory piersi, płuc i jelita grubego, a u mężczyzn nowotwory płuc, jelita grubego oraz prostaty.

Podział nowotworów: łagodne, miejscowo złośliwe, złośliwe

Nowotwory łagodne – stanowią masy tkankowe, które w trakcie wzrostu powoli przesuwają sąsiednie tkanki, jednocześnie ich nie niszcząc. Nowotwory te często otoczone są swoistą torebką. Zdarza się, że sam wzrost guza zostaje zatrzymany i to na długie okresy – dotyczy to jednak tylko niektórych przypadków. Komórki nowotworowe pozostają dobrze zróżnicowane, a więc podobne do komórek tkanki, z której powstały. W przypadku tych zmian leczenie jest skuteczne, ponieważ po usunięciu zmian, nie dochodzi do nawrotów. W przypadku nowotworów łagodnych brak jest nacieków na węzłach chłonnych oraz przerzutów.

Nowotwory miejscowo złośliwe – stanowią grupę zmian, które mogą naciekać oraz niszczyć okoliczne tkanki lub doprowadzać do objawów poprzez ich ucisk. Nawet po usunięciu nowotworu może dojść do jego wznowienia oraz nawrotu choroby. Wśród tej grupy najczęstsze są guzy mieszane ślinianek lub niektóre rodzaje glejaków.

Nowotwory złośliwe – nie posiadają torebki i charakteryzują się szybkim tempem rozwoju oraz wzrostu naczyń w ich obrębie. Zmiany naciekają na sąsiednie struktury i mogą doprowadzić do przerzutów nawet na odległych narządach. Przy obserwacji pod mikroskopem widoczna jest budowa odmienna od prawidłowej — komórki te dzielą się i niekiedy mają zmieniony kształt, a dodatkowo nie spełniają już swojej funkcji.

Należy pamiętać, że powyższy podział nie jest ścisły i przy poszczególnych przypadkach zaobserwować można cechy, które stanowią kryteria z odmiennej grupy (nawet przy torebce może dojść do odległych przerzutów).

Często stosuje się także podział nowotworów według ich typów: nabłonkowego i nienabłonkowego. Podział ten dotyczy tkanki, z której wywodzi się nowotwór.

Nabłonek wyściela przewód pokarmowy i bierze czynny udział przy wchłanianiu się pokarmów. Nabłonek wydzielniczy (in. gruczołowy) transportuje oraz wydziela substancje (m.in. ślinę, pot, a nawet hormony). Tkanka nabłonkowa może mieć wypustki ruchowe w formie rzęsek, które transportują drobiny dostające się do układu oddechowego i przesuwają je na zewnątrz. Wśród łagodnych nowotworów nabłonkowych wyróżnia się gruczolaka, brodawczaka i torbielaka.

Jeśli dochodzi do pojawienia się złośliwego nowotworu nabłonkowego, można mówić o raku. Określenie to dotyczy tylko tej grupy nowotworów, a sama nazwa tworzona jest poprzez dodanie słowa „rak” do nazwy rodzaju nabłonka macierzystego (np. rak gruczołowy, czy rak płaskonabłonkowy). Wśród najczęstszych nowotworów z tej grupy należy wymienić:

• czerniaka — nowotwór, który powstał z komórek barwnikowych;
• chłoniaka — nowotwór złośliwy dotykające układu chłonnego;
• białaczkę — nowotwór, który wywodzi się z komórek krwiotwórczych, które znajdują się w szpiku.

Czy to nowotwór? Jakie objawy powinny nas zaniepokoić?

Choroby nowotworowe są niezwykle różnorodne, więc i ich objawy bywają odmienne. Często dają one ogólne symptomy, które dotykają całego organizmu, jednak zdarzają się i miejscowe, które łączą się z samym rozrostem guza. Poniżej umieszczono listę najczęstszych objawów towarzyszących chorobom nowotworowym. Należy pamiętać, że w przypadku ich zaobserwowania, należy bezzwłocznie udać się do lekarza pierwszego kontaktu w celu zasięgnięcia porady.

Ogólnoustrojowe objawy nowotworu:

• utrata wagi — niezwykle często dochodzi do znacznej utraty wagi w krótki okresie;
• uczucie zmęczenia oraz długotrwałe osłabienie;
• gorączka o nieznanej przyczynie — wiąże się ona z zaburzeniami termoregulacji, chociaż nie jest to jedyny możliwy mechanizm jej występowania;
• ból — może stanowić jeden z pierwszych objawów przy niektórych typach nowotworów, ale równie często pojawia się on dopiero u osób w stanie terminalnym;
• przewlekłe krwawienie wraz ze skłonnością do siniaczeń i krwawych podbiegnięć — objawy te wynikają ze zmiany składu białka w osoczu krwi.

Wśród miejscowych objawów wynikających z ucisku lub zniszczenia tkanek, można wymienić:

• krew w moczu lub stolcu;
• ból podczas oddawania moczu oraz parcie na mocz;
• nieprawidłowe krwawienie z dróg rodnych;
• wciągnięcie brodawki sutkowej;
• niewłaściwe funkcjonowanie układu pokarmowego, a więc biegunki, zaparcia, zaburzenia lub ból przy połykaniu;
• chrypka, która nie ustępuje pomimo leczenia;
• przewlekły oraz niewyjaśniony kaszel, który może być połączony z krwiopluciem;
• zmiany na skórze, wśród których można wymienić zmianę wyglądu i/lub rozmiaru znamion, przebarwienia, niegojące się rany;
• powiększone węzły chłonne;
• wyczuwalny guz.

Przeczytaj o konkretnych chorobach genetycznych i nowotworowych:

Białaczka
Czerniak
Rak prostaty
Rak tarczycy
Rak trzustki
Słoneczne rogowacenie naskórka
Zespół Aspergera
Zespół Downa